ص:2

ص:3

ص:4

در راستای تقویت دین مداری و تثبیت اعتقادات از طریق رسانه ی حساس، توان مند و فراگیر صدا و سیما پژوهش گر ارجمند جناب حجت الاسلام سیدحسین حسینی کوشیده اند تا تبلور ایمان، عمل صالح و پیآمدهای سودمند آن را برای جامعه اسلامی به تصویر کشند. ضمن سپاس از ایشان، امید که مورد استفاده برنامه سازان و پژوهش گران ارجمند قرار گیرد.

«انشاءاللّه»

«انّه ولیّ التوفیق»

«مدیریت پژوهشی مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما»

ص:5

ص:6

زمین، حجت خدا وجود داشته است و پرواضح است که حجت خدا انسانی خداپرست است.

در هر حال، وقتی به آیات و روایات و تاریخ می نگریم، می بینیم که در طول تاریخ مسأله توحید و معاد، همواره دغدغه بشر بوده است. پیامبران الهی نیز یکی پس از دیگری بر این دو تأکید کرده اند. در حقیقت پرستش خدای یگانه ترس از معاد و قیامت، ریشه و زیربنای دعوت پیامبران بوده است. آیات قرآن کریم دعوت پیامبران را در توحید و معاد خلاصه می کند؛ شما را دعوت می کنم که جز خدای یکتا را نپرستید که بر شما از عذاب روز دردناکی می ترسم.(1)

روش و اهداف تحقیق

قرآن از سرگذشت دعوت پیامبران در سوره های بسیاری مانند اعراف، هود، مؤمنون و شعرا سخن می گوید. همه جا پایان بخش سخن «یا قَوْمِ اعْبُدُوااللّهَ ما لَکُمْ مِنْ اِلهٍ غَیْرُهُ»(2) است نه اثبات پدیدآورنده و توصیف خدای خالق. از این رو، آیات مبارزه با الحاد و دهری مسلکی در قرآن کم تر به چشم می آید، ولی رودررویی با شرک در بیشتر سوره ها دیده می شود. مثلاً در سوره ی زمر می فرماید: «بگو ای جاهلان آیا به من دستور می دهید که غیرخدا را بپرستم؟ به تو و همه ی پیامبران پیشین وحی شده است که اگر مشرک شوی تمام کارهایت تباه می شود و از زیان کاران خواهی بود».(3) از سوی دیگر، شعار رسالت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم و قرآن نیز «لااله الااللّه» است که با حرف نفی شروع می شود. هم چنین در دعای افتتاح هم آمده است: «مَکِّنْ لَهُ دینَه الَّذی ارْتَضَیْتَه لَهُ اَبْدِلْهُ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِ اَمْنا یَعْبُدُک لایُشْرِک بک شیئا؛ و او را برای نگه داری دین اش که پسند توست قدرت

ص:7

ده و ترس او را، پس از این مدت، بدل به ایمنی کن تا تو را بپرستد و هرگز به تو شرک نیاورد». نمونه های پافشاری قرآن و اولیای اسلام در پرهیز از شرک فراوان است.

بازگشت همه بدبختی ها به غفلت است. اگر چشم بصیرت کور می شود و گوش باطن از شنیدن حقایق باز می ماند و دل از دریافت واقعیات عاجز می ماند تا آن جا که از چهارپایان هم پست تر می شود، همه از غفلت است. قرآن کریم در این باره می فرماید: «به یقین گروه بسیاری از جن و انس را برای دوزخ آفریدیم. آن ها دل هایی (خردهایی) دارند که با آن نمی فهمند. چشمانی که با آن نمی بینند، گوش هایی که با آن نمی شنوند، آن ها هم چون چهارپایانند، بلکه گمراه تر! اینان همان غافلان اند».(1) آری، قرآن اهل غفلت را این گونه معرفی فرمود. به راستی چرا اینان کور و کر و بی خرد شده اند؟ چون اهل غفلت اند. غفلت از چه؟ از توحید و معاد.

با این دو مقدمه تا حدودی روش و اهداف ما در این تحقیق روشن شد. در ضمن مباحث آینده که در دو بخش و چند فصل بیان می شود، عنوان های زیر را پی می گیریم:

1. علل و عوامل غفلت و انحراف از توحید و معاد.

2. آثار و لوازم پذیرش توحید و معاد در امور فردی و اجتماعی.

3. آثار و نتایج عدم پذیرش توحید و معاد در امور فردی و اجتماعی.

4. بررسی و پاسخ گویی چند شبهه درباره ی توحید و معاد.

5. نقش رسانه در تثبیت و تقویت یا تضعیف توحید و معاد در باورها (که در ضمن آن به ارزیابی فعالیت ها و وضعیت فعلی رسانه خواهیم پرداخت)

6. بیان راه کارهای مناسب برای ترویج و تبلیغ توحید و معاد در مقاطع سنی مختلف و اقشار گوناگون جامعه.

ص:8

ص:9

محبت خدا و معاد یک سره از دل رخت می بندد: «اَخْلَدَ اَلَی الْاَرْضِ وَ اتَّبَعَ هَواه؛ به سوی زمین گرایید (پستی طلبید) و هوای نفس خویش را پیروی کرد».(1)

اگر محبت و دل بستگی دنیا تا هنگام مرگ ادامه پیدا کند، چه بسا باعث دشمنی با خدا و مرگ و قیامت شود. از سویی می بیند این خداوند است که او را از محبوبش جدا می کند و به همین سبب با کینه نسبت به خداوند از دنیا می رود. از سوی دیگر مرگ را باعث جدایی خود و دوست داشتنی ها می بیند و نسبت به آن کینه پیدا می کند؛ زیرا دنیا و آخرت دو دشمن اند و راه هرکدام از دیگری جداست. پس کسی که دنیا را دوست داشت و به آن دل بست، آخرت را دشمن داشته و به آن دشمنی نموده است. «آن دو مانند مشرق و مغرب اند که هرکس به یکی نزدیک شود از دیگری دور می گردد.»(2)

در اهمیت محبت و دل بستگی به دنیا، در غفلت از توحید و معاد همین بس که حضرت محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله وسلم درباره ی حشر و نشری که با جهّال داشت و لذت اجباری که لذائذ دنیوی می برد، می فرمود: «گاه دلم را کدورتی می پوشاند. به راستی که هر روز هفتاد بار از خداوند درخواست آمرزش می کنم».(3)

ص:10

بر گوش و قلب اش مهر زده و بر چشم اش پرده ای افکنده است؟» در این آیه ریشه ی غفلت از توحید، هواپرستی و محور قرار دادن امیال شخصی معرفی شده است و چنان که گذشت، فراموشی مبدأ همان فراموشی معاد است. نکته دیگری که در این آیه بدان اشاره شد چگونگی غفلت انسان در اثر هوای نفس است: این که هواپرستی پرده ای بر خرد می کشد، بدکاری های فرد را در نظرش زیبا جلوه می دهد و حس تشخیص را که بزرگ ترین نعمت خدا و باعث ممتازی انسان از حیوان است از او می گیرد. او را به خود وا می دارد و از توحید و معاد غافل می کند. این همان است که یعقوب پیامبر به فرزندانش فرمود: «بَلْ سَوَّلَتْ لَکُمْ اَنْفُسُکُمْ اَمْرا»(1) به قول شاعر:

مادر بتها، بت نفس شماست

زآن که آن بت، مار و این بت اژدهاست

در روایات هم به این مسأله اشاره شده است. امیرمؤمنان علیه السلام می فرماید: «هول ناک ترین چیزهایی که از آن ها بر شما می ترسم دو چیز است: پیروی از هوای نفس و آرزوهای دراز؛ پیروی از هوای نفس شما را از حق باز می دارد و آرزوهای دراز آخرت را به فراموشی می سپرد».(2)

ص:11

دچار آن شوند: «آنها بر تو منّت می نهند که اسلام آورده اند»(1) اهل گناه نیز گرفتار آن می شوند: «بگو آیا به شما بگوییم که زیان کارترین مردم در کارها چه کسانی اند؟ آن ها که کوشش ایشان در زندگی این جهان تباه شد؛ در حالی که آنان می پندارند کارهای نیک انجام می دهند. اینان کسانی اند که به آیات پروردگارشان و دیدار او ایمان نیاوردند؛ پس کارهایشان تباه شد. از این رو در قیامت، میزانی برای آنها برپا نخواهیم کرد.»(2) زمینه سازهای مهم عجب عبارت انداز: مال، مقام، دانش، شهرت خانوادگی، زیبایی و عبادت.

عجب مفاسد متعددی دارد. برخی از آن ها عبارت است از: تسلط شیطان(3)، خشنودی از کردار خود و کوچک شمردن معاصی، اعتماد به نفس و و خود را از فضل خداوند بی نیاز دانستن، نگاه حقارت به بندگان خدا و اعمال آنان و ریاکاری. پرواضح است که هر یک از این ها، به تنهایی، عامل غفلت از توحید و معاد است. در حدیثی از امام باقر علیه السلام آمده است: «دو نفر داخل مسجد شدند؛ یکی عابد، دیگری فاسق. چون از مسجد بیرون رفتند، فاسق از صدیقان بود و عابد از فاسقان! چون عابد داخل مسجد شد و به عبادت خود می بالید، ولی فاسق در پریشانی از گناه و استغفار بود».(4) دقت در این روایت، اهمیت عجب در غفلت و دوری از خداوند و افتادن در ورطه ی گناه و فسق را روشن می سازد.

ص:12

حسادتی بود که آن ها به پیامبر بزرگوار اسلام داشتند. این خصلت زشت در آن ها، به صورت کینه ای درآمده بود که گاه و بی گاه آن را اظهار می کردند، با این که حقیقت برایشان آشکار شده بود. قرآن کریم، در این باره می فرماید: «آیا نمی بینی آنان را که بهره ای از کتاب به ایشان داده شده است، اما به جبت و طاغوت ایمان می آورند و درباره ی کافران می گویند: اینان از مردمان با ایمان هدایت یافته ترند... آیا به مردم مسلمان (و رسول خدا) نسبت به آنچه خداوند به ایشان داده است (ایمان و نبوت) حسد می برند؟»(1)

از حضرت صادق علیه السلام نیز روایت شده است که «آفت دین، حسد و عجب و فخر است».(2) آثار و ویژگی هایی که حسادت در انسان حسود ایجاد می کند و نمایان گر غفلت او از مبدأ و معاد است، عبارت اند از: بدی و ناخوشی مؤمنین را خواستن، گرفتار دوستی دنیا شدن، محصور بودن نگرانی ها به آنچه مورد حسد واقع شده است، چهره درهم کشیدن و بداخلاق بودن، تکبر و خودپسندی. خطرناکترین اثر حسادت این است که شخص، در حقیقت، با نعمت خدا و روزی ای که خداوند برای بندگان خود قرار داده است، مخالفت می کند و به کار خداوند اعتراض می کند و خدا را نادان یا خود را داناتر به مصالح و مفاسد می داند. این، آفت دین انسان حسود و موجب غفلت و در آخر کفر او خواهد شد.

ص:13

دیگری در پی نداشته باشد _ انسان را از بندگی پروردگار خارج می کند و در حقیقت، آتشی است که دل را به آتش کشد. بسیار دور است که انسان در حال غضب از سایر گناهان مصون باشد. از این رو، غضب با توجه به اسباب آن مانند تکبر، عجب، غرور، لجاجت، مسخره کردن، حرص، دشمنی و دوستی دنیا از عوامل فراموشی توحید و معاد است. انسان در حالت غضب از علم و قدرت و خشم الهی _ در دنیا و آخرت _ غافل شده دچار مستی می شود. به همین سبب، علمای اخلاق از آن به سُکر غضب تعبیر کرده اند.

این حکم غرور و خشم تا چند

هست از تو بزرگ تر خداوند

رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: چنان که سرکه عسل را فاسد می کند غضب ایمان را فاسد می کند.(1)

امام باقر علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «همانا غضب، جرقه آتشی از شیطان است که در قلب فرزند آدم افروخته می شود. به راستی وقتی یکی از شما خشم ناک می شود، چشمان او سرخ می شود و رگ های گردن او بزرگ می شود و شیطان در او وارد می شود.»(2) چنان که گذشت، تسلط شیطان بر آدمی خود یکی از عوامل غفلت است.

ص:14

کند اندوهی جز خوابیدن ندارد با اینکه شب را بیدار نبوده است. اگر به تو خبری رساند دروغ گوید و اگر نزدش چیزی به امانت گذاری، به تو خیانت کند اگر از او پنهان باشی تو را غیبت و بدگویی کند و اگر به تو وعده بدهد وفا نکند.»(1) بنابراین روایت، نفاق و دورویی ممکن است در برابر مردم باشد و بدتر و خطرناک تر از آن، این که نسبت به خداوند، کسی دورو باشد که بیشتر مؤمنان ظاهری به آن گرفتار و در حقیقت از خداوند دوراند. بنابر روایات دیگر، انسان منافق در قیامت دو زبان دارد: یکی پیش رو و دیگری پشت سر، که شعله کشند و رخسار او را بسوزانند.(2)

این خود دلالت می کند که او در دنیا، نسبت به آخرت و روز قیامت دچار غفلت شده است. از روایات دیگری که نفاق را یکی از عوامل غفلت می داند، فرمایش امیرمؤمنان علیه السلام است که می فرماید: «نفاق بر چهار ستون استوار است: هوا و هوس، سهل انگاری در دین، خشم ورزی و طمع.»(3)

ص:15

دو چیز است: جهل و حبّ دنیا که هرکدام از عوامل غفلت و انحراف اند. بدین معنا که انسان پُر آرزو از یک سو از حرکت به سوی خدا و دیدار او باز می ماند؛ چون از مرگ غافل شده است گمان می کند وقت برای خودسازی بسیار است. بنابراین در صدد به دست آوردن زاد و توشه بر نمی آید و ناگهان مرگ او فرا می رسد و به وادی نابودی می افتد. از سوی دیگر به سبب انس و دوستی به دنیا و فرآورده های آن، زیر بار تفکر در مرگ و قیامت و یاد خداوند و تکالیف الهی نمی رود. با این بیان، مفهوم روایت نبوی صلی الله علیه و آله وسلم به اسامه روشن می شود؛ آنجا که به حضرت عرض کردند: اسامه _ از شاگردان حضرت _ جنسی را نسیه و یک ماهه خریده است. حضرت فرمودند: اسامه انسانی با آرزوهای دراز است که امید یک ماه زنده ماندن دارد(1). پرواضح است که مقصود حضرت، نکوهش دوراندیش و فراهم آوردن اسباب زندگی نیست؛ بلکه منظور حضرت، واداشتن از پرداختن به دنیا به گونه ای است که موجب فراموشی جهان آخرت گردد.

بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است

بیار باده که بنیاد عمر بر باد است

نصیحتی کنمت یادگیر و در عمل آر

که این حدیث زپیر طریقتم یاد است

مجو درستی عهد از جهان سست نهاد

که این عجوزه عروس هزار داماد است

ص:16

سعادت انسان دارد، موجب کفر و عدم پذیرش برنامه های پیامبران و دستورات دینی و توحید و معاد می شود. زیرا انسان متکبر به راحتی حاضر نیست در برابر بشری مانند خود _ هرچند پیامبر الهی و نمونه ی کامل فضیلت های انسانی و فرستاده حق یا یک مبلغ و مروج دین باشد _ سر تعظیم فرود آورد. خدای تعالی در مورد ایمان نیاوردن فرعون و پیروانش به حضرت موسی علیه السلام و برادرش هارون علیه السلام، از قول آنها حکایت می کند که گفتند: «آیا ما به دو نفر که مانند خود ما هستند ایمان بیاوریم؟(1)» در جای دیگر درباره ی قوم های نوح، عاد و ثمود حکایت می کند که در پاسخ پیامبرانشان گفتند: «شما جز بشرهایی مانند ما نیستید که می خواهید ما را از آن چه پدران ما می پرستیده اند باز دارید.»(2) در این آیات به صراحت کفر و غفلت و انحراف آنها را فرآورده ی تکبر و خودخواهی آنان می داند. در آیات دیگری، علت غفلت، انحراف و مطرود شدن شیطان نیز تکبر معرفی شده است. «آنگاه که ما به فرشتگان گفتیم به آدم سجده کنید. همه سجده کردند جز ابلیس که سرپیچی و تکبر کرد و از کافران شد.»(3)

حضرت امام صادق علیه السلام هم فرمود: «پایه های کفر سه چیز است: حرص، تکبر و حسد.»(4) و در حدیث دیگری آن حضرت تکبر را مرتبه ی پایین تر کفر _ غفلت و انحراف _ دانسته می فرماید: «تکبّر، کم ترین مرتبه ی الحاد است».(5) در فارسی مثلی است که «خودبین خدابین نگردد»، چنان که سعدی شیراز می گوید:

گرت جاه باید مکن چون خسان

ص:17

به چشم حقارت نظر در کسان

از این نامورتر محلی مجوی

که خوانند خلقت پسندیده خوی

بزرگان نکردند در خود نگاه

خدابینی از خویشتن بین مخواه

ص:18

چون تو در علم خود زبون باشی

عارف کردگار چون باشی

البته در نشانه های الهی که در انسان موجود است و چگونگی معرفت نفس و ابعاد آن مباحث مفصلی وجود دارد که مناسب با اهداف این نوشتار نیست و این نوشتار گنجایش آن را ندارد.

ص:19

ص:20

الهی _ را به آسمان ها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم. آن ها از به دوش کشیدن آن سربرتافتند و از آن هراسیدند؛ اما انسان آن را بر دوش کشید. او بسیار ستم کننده و نادان بود».(1) چون قدر این جای گاه سترگ را نشناخت و به خود ستم کرد. بنابراین این آیه، علت عمده ی غفلت و سرباز زدن برخی انسان ها از زیر بار تعهد، تکلیف و ولایت الهی را همان جهل آنان برشمرده است، همان طور که در سوره ی نمل، آیه 55، علت غفلت قوم لوط از توحید و معاد و سرانجام غرق شدن در ورطه ی فساد و تباهی را، جهالت آنان معرفی فرمود. نیز در سوره ی اعراف(2) فرمود: «بنی اسراییل به موسی علیه السلام گفتند: تو هم برای ما معبودی _ از بت _ قرار بده؛ چنان که آن ها _ بت پرستان _ معبودانی دارند. موسی گفت: شما گروهی نادان هستید».

روایات نیز درباره ی جهل و اثرات آن در دوری از خدا و فراموشی مرگ و قیامت، حاوی سخنان گهرباری از ائمه علیه السلام است. حضرت علی علیه السلام فرمود: «مردم دشمن چیزی اند که به آن جاهل اند.»(3) بنابراین روایت، جهل به توحید و معاد، نه تنها باعث فراموشی، بلکه _ همانطور که در مباحث پیشین بیان شد _ باعث دشمنی، نفرت و دوری از خدا و مرگ و قیامت می شود. هم چنین آن حضرت در روایت دیگری می فرماید: «جهل، معاد را فاسد می کند».(4) چنان که بیان شد معاد، همان مبدأ است. بنابراین جهل همین اثر را نسبت به توحید یا مبدأ نیز دارد. و نیز حضرت، ما را از هم نشینی با نادان برحذر داشته می فرماید: «با کافر دوستی و با جاهل هم نشینی نکنید».(5)

ص:21

ص:22

شده است.

از مهم ترین این احادیث، سخن امام باقر علیه السلام است که این معنا را به روشن ترین گونه ترسیم نموده اند. ایشان می فرماید: «دو گرگ درنده در گله ی بی چوپان که یکی در ابتدای گله و دیگری درآخر آن باشد، آن قدر ضرر نمی زنند که مال پرستی و جاه طلبی به دین مؤمن ضرر می رساند».(1) درباره علت و چگونگی غافل شدن انسان از مبدأ و معاد، به دست مال و فرزند، به سه دلیل می توان اشاره کرد:

1. از مهم ترین قانون های ادیان الهی و ویژگی های افراد مؤمن، برداشتن تبعیض های فردی است؛ بدین معنا که سفید و سیاه، فقیر و ثروت مند، با فرزند و بی فرزند در پیش گاه خدا و بهره مند شدن از نعمت های بهشتی هیچ تفاوتی نداشته تنها ملاک نزدیکی به خدا و بهره مند شدن از نعمت های او در قیامت، تقواست.(2) این امر، سبب می شود که صاحبان مال و فرزند که آنها را مایه ی نزدیکی به خدا و بهره مندی از پاداش های او می دانند، از یاد خدا و مرگ و قیامت غافل شوند.

2. ثروت، قدرت و فرزند در انسان، چنان غروری می سازد که اجازه نمی دهد انسان به سمت توحید و معاد برود. سرشت انسان به گونه ای است که در بی نیازی، سرکشی می کند: «اِنَّ الْاِنْسانَ لَیَطْغی، اَن رَّءاهُ اسْتَغْنی».(3)

3. لذت های دنیوی _ مثل مال و فرزند _ انسان را به خود سرگرم می کند و سرمایه های وجودی او را در راه لذت های ناپایدار از بین می برد. از این رو،

ص:23

انسان هرچه بیش تر سرگرم آن ها باشد، بیش تر از یاد خدا و قیامت غافل می ماند و سرانجام به جایی می رسد که دست خالی از این دنیا می رود و افسوس آن که با در دست داشتن سرمایه های بزرگ، برای زندگی جاویدانش کاری نکرده است. به همین دلیل است که خداوند در سوره ی منافقون(1) انسان های غافلی که دارای مال و فرزندند را زیان کار معرفی می فرماید.

ص:24

که با تفکر مبتذل مادی و نشان دادن مظاهر فریبنده ی دنیای صنعتی همراه بود، در فرهنگ اسلامی رخنه کردند. آنها کوشش کردند ارزش ها و باورهای دینی را سست نمایند و اندک اندک ریشه اعتقادات امت اسلامی را بخشکانند.

بنابراین تهاجم فرهنگی، به معنای وارد کردن باورها، ارزش ها، گرایش ها، رفتار و مدپرستی های غیر دینی در گروه های مختلف جامعه خصوصا جوانان، از مهم ترین عامل های فراموشی باورها، ارزش ها و گرایش های دینی است.

ص:25

و ثواب های الهی غافل شدند. آن ها که دل بستگی به دنیا داشتند، گفتند: «ای کاش همانند آن چه به قارون داده شده است، ما نیز داشتیم. به راستی که او بهره ی عظیمی دارد».(1) بنابراین ناپاک بودن محیط، در طول تاریخ، همواره جامعه های اسلامی را تهدید می کرده است و به وحدت و اقتدار ملی آن ها خدشه وارد می ساخته است؛ حتی برخی از جامعه های اسلامی را به شکست کشانده است. این مسأله را در شکست مسلمانان اسپانیا، آشکارا می بینیم.

ص:26

ای وای بر من، کاش فلان _ گمراه و غافل _ را دوست خود انتخاب نکرده بودم! او مرا از یاد حق گمراه ساخت، پس از آن که _ یاد حق _ به سراغ من آمده بود».(1) بنابراین همنشین بد و گمراه چنان انسان را دچار غفلت و گمراهی می کند که خدا او را ظالم و ستمکار می خواند.

روایات بسیاری نیز مؤید این سخن است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «هم نشینی با هواپرستان موجب فراموشی ایمان و حضور شیطان می شود.»(2) در این باره می توان به خطبه 86 نهج البلاغه نیز مراجعه کرد.

ص:27

آنان زیان می رساند و نه سودی می بخشد؛ می گویند: اینها شفیعان ما نزد خدایند. بگو آیا خدا را به چیزی خبر می دهید که در آسمان ها و زمین سراغ ندارد؟! او پاک و برتر است از آن همتایانی که برای او قرار می دهند.»(1)

ص:28

ص:29

گناهان و دور افتادن از محبوب، به وجود می آید توبه است. از این رو، باید گفت یقظه و توبه هم گام و هم زمان اند. بنابراین از لوازم پذیرش توحید و معاد، توبه و برگشت به خداست. قرآن کریم در آغاز سوره هود(1) «دعوت خداوند را در چهار چیز خلاصه می کند. نخست می فرماید: «دعوت من این است که جز خدای یکتا را نپرستید» که این، همان توحید است. سپس می فرماید: «من از سوی او برای شما بیم دهنده و بشارت دهنده ام» که این همان اصل معاد و قیامت است. آن گاه می فرماید: «و این که از پروردگار خویش آمرزش بطلبید، سپس به سوی او باز گردید». در این آیه دو اصل دیگر را بیان می فرماید که عبارت اند از: شستشوی جان از گناه و بازگشت به سوی خدا که همان آراستن جان به صفات پروردگار است. دو اصل استغفار و توبه، دقیقا پس از اصل توحید و معاد و ایمان به این دو مطرح شده است.

به دیگر سخن، بنابر فرمایش پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم حقیقت توبه، همان پشیمانی از گناه،(2) به سبب مبغوضیت و زشتی و خلاف رضایت خدا بودن آن است. درست مانند پشیمانی تاجری که در معامله ای سرمایه ی خود را از دست بدهد و مقدار زیادی بدهکار شود. به خصوص اگر دوست دانایی پیش تر او را از آن داد و ستد بیم داده باشد. پرواضح است که تا انسان به خدا و روز جزا ایمان نداشته باشد، این پشیمانی در او حاصل نخواهد شد. هرچه هم که این ایمان او بیش تر و قوی تر باشد، میزان پشیمانی او نیز بیش تر خواهد بود. و به همین سبب، مراتب توبه در مردم عادی با خواص و اولیای الهی متفاوت است

ص:30

که این نوشتار مجال بحث از آن را ندارد. البته آیات دیگری(1) نیز توبه را از اثرات ایمان به مبدأ و معاد می دانند که به سبب اختصار، از ذکر آن ها خودداری می شود.

روایات فراوانی نیز مطلب مورد بحث ما را تأیید می کند. امام صادق علیه السلام می فرماید: «به راستی مؤمن گناهی کند و پس از بیست سال به یادش آید و از خداوند آمرزش خواهد، خداوند برایش بیامرزد. (هرآینه _ خداوند _ به یادش اندازد تا برایش بیامرزد). به راستی کافر گناهی کند و همان ساعت آنرا فراموش کند».(2) بنابراین روایت، اصل گناه از انسان نفی نشده است؛ چه این که انسان _ به جز پیامبران و چهارده معصوم _ معصوم از خطا و گناه نیست، ولی این فضیلت و اثر را برای انسان مؤمن به مبدأ و معاد بیان نموده که پس از گناه _ حتی اگر مدت ها طول بکشد _ متذکر شده و در صدد توبه بر می آید. به خلاف انسان غیرمؤمن که به هیچ وجه متذکر نمی شود.

ص:31

روزمره، از قبیل کار، کسب، تجارت، تحصیل آیا به شرط خود عمل کرده است یا خیر؟ اگر به شرط خود وفادار بوده و به فرمان ها و نهی های خدا گوش فرا داده است، خداوند را سپاسگزار باشد و اگر هنگام محاسبه، سستی در عمل به شرط دید، همان لحظه توبه کند. برای روشن شدن بحث باید گفت آشکار است که این عمل جز از انسان مؤمن به مبدأ و معاد صادر نمی شود. قرآن کریم فرموده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از (مخالفت) خدا بپرهیزید. هرکس باید بنگرد تا برای فردایش چه چیز از پیش فرستاده از خدا بترسید که خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است.»(1) مفهوم این آیه چیزی جز محاسبه نیست که خداوند آن را فرع ایمان قرار داده است.

امام موسی کاظم علیه السلام نیز می فرماید: «از ما نیست کسی که هر روز به حساب خود نرسد. پس اگر عمل نیک انجام داده است، از خدا طلب زیادتی کند و اگر عمل بد از او سرزده است، توبه و استغفار نماید.»(2)

ص:32

محبت باید به کدام محبوب تعلق بگیرد؟ در انسان هایی که گرفتار غفلت و انحراف اند _ چنان که بیان شد _ این محبت به دنیا و زیورها و لذت های آن وابسته است. چون این افراد در حقیقت از مرز حیوان بودن خویش بالاتر نرفته اند و در قلب آنها جز محبت غیرخدا وجود ندارد؛ حتی اگر ادعای دوست داشتن خدا داشته باشند دروغ گفته اند؛ چه آن که «ماجَعَلَ اللّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَیْنِ فی جَوْفِه»؛(1) اما محبت در فرد یا جامعه ی مؤمن، تنها به خداوند تعلق گرفته و در قلب فردفرد جامعه جز محبت به خداوند وجود ندارد. این همان سخن امام صادق علیه السلام است که می فرماید: «ایمان انسان، کامل و خالص نمی شود مگر هنگامی که خداوند نزد او از خودش و پدر و مادرش و فرزندش و خانواده اش و مالش و از همه ی مردم، محبوب تر باشد.»(2)

بنابراین، از مهم ترین اثرات و سرانجام باور به مبدأ و معاد، دوستی و نزدیکی به خداوند است که دیگر بهره های ایمان از آن، سرچشمه می گیرد. خداوند در قرآن کریم، نخستین صفت مؤمنانی را که دین خداوند را زنده می کنند، این گونه بیان می فرماید: «هم خدا آن ها را دوست دارد و هم آن ها خدا را دوست دارند».(3) آن چه در این آیه شگفت انگیز است این است که نخست می فرماید: «یُحِبُّهُم» سپس «یُحِبُّونَه»؛ یعنی در آغاز، محبت خداوند به مؤمنان و سپس محبت مؤمنان به خدا را مطرح می فرماید؛ زیرا اولاً محبت خداوند محبت ازلی و ذاتی است، ولی محبت بندگان محبت عرضی است. ثانیا محبت علت _ چنان که در جای خود ثابت شده است _ نسبت به معلولش بیش تر و

ص:33

قوی تر از محبت معلول به علت است. باید گفت در حقیقت، این محبت نخستین خداوند به مؤمن است که او را مجذوب و عاشق و شیدای خدا می گرداند. و اگر اثرها و چگونگی این محبت الهی را نسبت به بنده بخواهیم دریابیم، باید به چگونگی پرورش حضرت موسی علیه السلام در دامان دشمن خویش و مبارزه ی آن حضرت با فرعون و فرعونیان نگاه کنیم. همه ی این ها فرآورده محبت الهی است که خداوند به حضرت موسی علیه السلام عطا کرد و فرمود: «و من محبتی از خودم بر تو افکنده ام».(1)

روایات فراوانی نیز دوستی و نزدیکی به خداوند را از لوازم پذیرش مبدأ و معاد می دانند. به چند نمونه از آنها اشاره می شود:

«جان مؤمن به روح خدا بیشتر پیوسته است تا شعاع آفتاب به آفتاب.»(2) پرواضح است که واژه «مؤمن» در روایت، سخن مورد بحث ما را تأیید می کند. حضرت صادق علیه السلام نیز فرمود: «ایمان شخص به خداوند خالص نمی شود تا این که خدا را از خودش و پدر و مادر و فرزند و زن و مالش و از تمام مردمان بیشتر دوست داشته باشد.»(3) در این حدیث هم دوستی و نزدیکی به خداوند و عدم توجه به غیر خدا تنها از اثرهای ایمان حقیقی به توحید معرفی شده است.

ص:34

گم راه شوند، عذاب شدیدی به سبب فراموش کردن روز حساب دارند».(1) چرا این آیات مانند آن، در صفات دوزخیان، تنها بر «عدم ایمان به آخرت»، که همان عدم ایمان به توحید نیز هست تکیه می کند و از کارهایشان سخن نمی گوید؟ شاید بدین سبب باشد که باور به توحید و معاد، بیش از هرچیز انسان را در برابر گناهان کنترل می کند.(2) چگونه ممکن است کسی خداوند و بزرگی او را به حقیقت شناخته و به پاداش و کیفر و دادگاه عدل او در قیامت باور داشته باشد و باز به سراغ گناه رود؟

در برخی روایات نیز به این مطلب اشاره شده است. امام صادق علیه السلام در تفسیر آیه ی 46 سوره ی الرحمن می فرماید: «دانستن این که خدا کسی را می بیند و گفتار او را می شنود و به کار نیک و بد او آگاه است، او را از کارهای زشت باز می دارد. چنین کسی از مقام پروردگارش ترسیده و نفس خود را از هوس گناه باز داشته است.»(3) رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «مؤمن گناهش را آن چنان می نگرد که گویی در زیر سنگ بزرگی قرار گرفته و ترس آن دارد که آن سنگ بر سر او فرود آید؛ ولی کافر گناه خود را چون پشه ای می نگرد که از کنار بینی اش عبور کند.»(4)

ص:35

سنگین بود، شریف و بزرگوار است و هرکس ترازوی عملش سبک بود، پست و لئیم است.(1) این سخن، کرامت و شرافت را فرآورده ی سنگین بودن ترازوی عمل قرار داده است؛ اما منظور از میزان چیست؟ روایات مختلفی در توضیح آیه 6 تا 9 سوره قارعه آمده است که برخی میزان را امیرالمؤمنان علیه السلام و ائمه علیه السلام و برخی عدل الهی دانسته است.(2) آن چه آشکار است این که این ها، مصداق هایی از میزان اند و میزان اصلی که این ها به آن باز می گردد، باور به توحید و شناخت خداوند، که همان شناخت و معرفت به معاد است، می باشد. بنابراین، کرامت و شرافت انسان در دنیا و آخرت نیز یکی از نتیجه های پذیرش و ایمان به توحید و معاد است. از این رو، شاید یکی از معانی «زندگی رضایت بخش» در آیه ی 7 سوره ی قارعه، همان زندگی با کرامت و شرافت باشد؛ زیرا خداوند فرمود: «در قیامت هر کس ترازوی اعمالش سنگین شد، در زندگی سراسر رضایت بخش خواهد بود».(3)

ص:36

بدانید که تنها با یاد خدا دل ها آرامش می یابد».(1) به گفته ی مفسران، جمله ی: «وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُم» عطف تفسیری برای جمله ی «اَلَّذینَ آمنَوُا» است؛ یعنی ایمان به خدا، ملازم آرامش دل است و آن را به دنبال می آورد. یکی از مهم ترین عوامل پریشانی و اضطراب، آینده ی تاریک و مبهم و گذشته ی تباه است که فکر انسان را به خود سرگرم می کند. کسی که به مبدأ و معاد باور داشته باشد نه به آینده بیم ناک است و نه به گذشته خود ناخوش: «بدانید که به راستی دوستان خدا نه ترسی (از آینده خود) دارند و نه (نسبت به گذشته) اندوهگین می شوند.»(2) آیات متعدد دیگری(3) نیز بر این مطلب گواه است که مجال ذکر آن ها نیست. بنابراین به خلاف باور انسان های بی ایمان یا سست ایمان که غنا و آرامش روحی و روانی در گروی مال و مقام و لذت های دنیوی است، انسان های مؤمن، آرامش را تنها در یاد رحمان بودن و رحیم بودن خداوند و بهره مندی از نعمت ها و نزدیکی او می دانند.

ص:37

به پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «در کارها با آن ها مشورت کن؛ اما هنگامی که تصمیم گرفتی (قاطع باش و) بر خدا توکل کن؛ زیرا خداوند توکل کنندگان را دوست دارد».(1) در آیه بعد، خطاب به همه ی مؤمنان می فرماید: «باید مؤمنان تنها بر ذات خداوند توکل کنند». جای دیگر خداوند فرمود: «ولی برای کسانی که ایمان آورده اند و بر پروردگارشان توکل می کنند، پاداش ها و مواهبی که نزد خدا است، بهتر و پایدارتر است.»(2)

این دو آیه شریف، یکی از مهم ترین اثرات ایمان به خداوند و روز جزا را توکل و واگذاری خود به خداوند می داند.

ص:38

حدیثی دیگر امام باقر علیه السلام فرمود: «در میان آفریده های خدا، سزاوارترین کس در تسلیم بودن به قضای او کسی است که خدا را بشناسد».(1) حضرت صادق علیه السلام در بیان علامت های مؤمن فرمود:«مؤمن به تسلیم خدا بودن، و خشنودی به شادی و ناگواری هایی که برایش پیش می آید، شناخته می شود».(2) بنابراین ایمان به مبدأ و معاد، خشنودی به جهان آفرینش، روزی و بلا را در فرد و جامعه به دنبال خواهد داشت.

ص:39

و سروری است که در دل انسان به سبب انتظار پاداش نیکویی ایجاد می شود؛ البته فرد باید بسیاری از اسباب رسیدن به آن مطلوب را تحصیل کرده باشد؛ مانند انتظار رسیدن گندم برای کسی که بذر بی عیبی را در زمین مساعدی کاشته و به موقع آبیاری نموده است. بنابراین انتظار چیزی که هیچ یک از اسباب آن فراهم نشده است رجا نیست، بلکه نوعی غرور و حماقت است. از این رو، رجا و امیدواری به خدا، اثر ایمان، و غرور و حماقت اثر بی ایمانی است. ایمان مؤمن، سبب می شود با انجام طاعات و عبادات و ترک گناه، زمین مساعدی برای رجا ایجاد شود. امام صادق علیه السلام می فرماید: «پدرم می فرمود هر بنده ی مؤمنی در دلش دو نور است: نور خوف و نور رجا که اگر در ترازو نهاده شود، هر دو برابرند».(1)

ص:40

ترفیع درجه و کمال می یابد. ثانیا بی صبری فایده ای ندارد؛ چون هرچه مقدّر باشد به او می رسد. ثالثا می فهمد گرفتاری و مصیبت دلیل فضل سعادت و محبوبیت او نزد خداوند است.(1) رابعا این مصیبت را از سوی محبوب خود، یعنی خداوند که چیزی جز خیر و خوبی بنده نمی خواهد می داند. وقتی از پرتوی ایمان خویش به این مطالب پی برد، در برابر مشکلات صبر نموده هیچ مصیبتی او را نمی لرزاند.

13 _ 1 _ وراثت زمین و حاکمیت بر آن در حکومت حضرت مهدی علیه السلام

این لازمه ی ایمان به توحید و معاد است. از آیات قرآن کریم برداشت می شود؛ آن جا که در بیان نتیجه ی بندگی خداوند و ترک گناه که همان پذیرش مبدأ و معاد است می فرماید: «خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده اند و کار شایسته انجام داده اند، نوید می دهد که آنها را به یقین خلیفه ی روی زمین خواهد کرد، همان گونه که پیشینیان را جانشینی بر روی زمین بخشید و دین و آیینی را که برای آن ها پسندید، ریشه دار و پابرجا در صفحه ی زمین مستقر سازد».(2) خداوند در این آیه به گروهی از مسلمانان که دارای صفت ایمان اند دو چیز نوید می دهد: 1 _ جانشینی و حکومت روی زمین 2 _ نشر آیین حق به طور اساسی و ریشه دار در همه جا (که از کلمه ی «تمکین» استفاده می شود).(3)

ص:41

است که چنین مقامی جز برای مؤمنان به خدا و روز قیامت حاصل نمی شود. آیات و روایات نیز این سخن را تأیید می نماید. قرآن کریم، تنها بندگان مخلص خدا را نجات یافتگان از وسوسه های شیطان معرفی نموده است و می فرماید: «قالَ فَبِعِزَّتِکَ لَاُغْوِیَنَّهُمْ اَجْمَعین اِلاّ عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصین»(1)؛ البته فرق مخلِص با مخلَص در این است که مخلِص در راه رسیدن به خداست، ولی مخلَص به او رسیده است؛ اما هر دو در ایمان به مبدأ و معاد مشترک اند. خداوند در قرآن کریم، در ضمن آیاتی، پیامبرانی را به داشتن اخلاص، توصیف نموده است و روشن است که پیامبران از مصداق های آشکار باورداران به توحید و معادند؛ مثلاً در مورد حضرت موسی علیه السلام می فرماید: «و در این کتاب (آسمانی) از موسی یاد کن که او مخلص بود و پیامبری والامقام».(2)

در نهج البلاغه آمده است: «برترین مرحله ی توحید، اخلاص به پروردگار است».(3) بنابراین کسی که حقیقتا خداوند را شناخته باشد و به مرگ و قیامت باور داشته باشد، ممکن نیست در رفتار و کردار او غیر از رضای خدا و تقرب به او آشکار باشد.

ص:42

اوست. قرآن کریم می فرماید: «فَاذْکُروُنی اَذْکُرْکُمْ وَ اشْکُروُا لی وَ لا تَکْفُرون»(1). خداوند در قرآن کریم یکی از ویژگی های پیامبران الهی را که از مصادیق کامل مؤمن به مبدأ و معادند، شکرگزاری بیان می فرماید. نمونه آن درباره ی حضرت نوح آمده است: «به درستی که او بنده ی شکرگزاری بود».(2) در داستان حضرت سلیمان، آن گاه که تخت بلقیس را نزد او حاضر کردند آمده است: «چون آن را نزد خود پابرجا دید، گفت: این از بخشش پروردگار من است تا مرا بیازماید که آیا سپاس او را بجا می آورم یا کفران می کنم؟»(3)

در این باره، از روایات نیز می توان به حدیثی از امام صادق علیه السلام اشاره نمود که می فرماید: «برای مؤمن، شایسته است که هشت ویژگی در او باشد:... سوم اینکه در هنگام فراخی، شاکر و سپاسگزار باشد».(4) شیخ عارف، خواجه عبدالله انصاری درباره مقام شکر می گوید: «درجه ی سوم از شکر آن است که بنده جز جمال منعم را مشاهده نکند و غرق شهود جمال او شود و از برای آن سه مقام است: اول آن که او را مشاهده کند: مشاهده ی بنده ی ذلیل مولای خود را و وقتی خود را حقیر شمرد، نعمتی اگر به او عنایت شود عظیم شمارد و خود را لایق آن نداند و دوم مشاهده ی اوست مانند مشاهده ی دوست دوست را. و در این حال غرق جمال محبوب شود و هرچه از او ببیند محبوب باشد و لذت از آن برد، گر چه شدت و زحمت باشد. سوم، مشاهده ی اوست تفریدا بی تعینات اسمایی بلکه مشاهده ی نفس ذات کند و در این حال از خود و غیر خود غافل شود و جز

ص:43

ذات حق مشهود او نیست، نه نعمتی ببیند و نه شدتی مشاهده کند».(1)

ص:44

که اکنون با آرامش و بدون اضطراب اعلام کردم، هنگام فرا رسیدن مرگ که انواع وحشت ها در کار است، به من برگردان».

ص:45

بخواهد گمراه سازد، سینه اش را آن چنان تنگ می کند که گویا می خواهد به آسمان رود. این گونه خداوند پلیدی را بر افرادی که ایمان نمی آورند، فرود می آورد».(1) در این آیه شریف، قراردادن «ضیق صدر» همراه با عدم ایمان، خود قرینه ای است بر این که «شرح صدر» هم ملازم با ایمان است. هم چنین خداوند در سوره زمر فرمود: «آیا کسی که خدا سینه اش را برای اسلام وسعت داده است و بر فراز مرکبی از نور الهی قرار گرفته _ هم چون کوردلان گمراه است؟! _ وای بر آنان که در برابر ذکر خدا قلب هایی سخت دارند».(2) در این آیه شریف هم این که سنگ دلی را مایه عدم نفوذ یاد خدا دانسته و کسانی را که دارای شرح صدرند همراه با نور الهی قرار داده است، خود قرینه ای بر این است که شرح صدر از نعمت های بزرگ پروردگار است و تنها برای مؤمن به توحید _ و معاد _ و خداشناسی حاصل خواهد شد.

شایان ذکر است که «شرح» _ به گفته راغب در «مفردات» _ به معنای گسترش دادن قطعات گوشت و ساخت ورقه های نازک تر است. سپس می افزاید که منظور از «شرح صدر» گسترش آن به نور الهی و آرامش خداداد است. آن گاه می گوید که شک نیست، منظور از شرح صدر در آیات قرآن، معنای کنایی آن است و آن گسترش روح و فکر پیامبر که مصداق تمام و کامل ایمان می باشد، است. این توسعه می تواند مفهوم وسیعی داشته باشد که هم گستره ی علمی پیامبر را از راه وحی و رسالت شامل شود و هم گسترش صبر و استقامت او در برابر لجاجت ها و کارشکنی های دشمنان و مخالفان.(3) خداوند

ص:46

درباره پیامبراسلام صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «آیا ما سینه ی تو را گشاده نساختیم؟»(1) هم چنین موسی بن عمران علیه السلام مأموریت دعوت فرعون طغیان گر را پیدا می کند: «اِذْهَبْ اِلی فِرْعَوْنَ اِنَّهُ طَغی».(2) در آن هنگام عرض می کند: «خداوندا، سینه ام را گشاده ساز و کار را بر من آسان کن».(3)

بنابراین، بایسته ی پذیرش مبدأ و معاد، شرح صدر است. البته آن، در خور تشکیک بوده هرچقدر ایمان قوی تر باشد، شرح صدر هم بیشتر خواهد بود. پیامبران، چون از دیگران ایمان بالاتری دارند، شرح صدر بیش تری هم داشتند و در بین پیامبران هم، وجود مبارک خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله وسلم، چون با بیشترین و بدترین مخالفت ها و آزارها روبرو بوده است، دارای بیش ترین شرح صدر نیز بوده است.

ص:47

از این رو، انسان با ایمان، هیچ گاه احساس نمی کند که از برادران ایمانی اش جدا شده است. اگر آنان همراه او در مسجد یا خانه ی او نیستند، در اندیشه و درون او به سر می برند و در وجدان او زندگی می کنند. هرگاه که نماز به جا می آورد، هرچند که نمازش فرادا باشد، از قول آنان با خدا سخن می گوید: «ایّاک نعبد و ایّاک نستعین»، «اهدناالصّراط المستقیم» و «السلام علینا و علی عباداللّه الصّالحین». مؤمن به مبدأ و معاد، گمان نمی کند که تنها با دین داران هم روزگار خویش به سر می برد؛ بلکه با مسلمانان دیگر دوران ها نیز زندگی می کند. این هم نشینی و همراهی با پیکر و صورت نیست. هم نشینی و هم راهی روح و وجدان و فکر و قلب است. به دیگر سخن، تاریخ انسان مؤمن، تاریخ ایمان و هدایت از عهد آدم ابوالبشر است. تاریخ این انسان تاریخ حضرت نوح علیه السلام، ابراهیم علیه السلام، موسی علیه السلام، عیسی علیه السلام و خاتم الانبیاء حضرت محمد صلی الله علیه و آله وسلم و دیگر پیامبران و امامان و اهل ولایت است. انسان با ایمان به توحید و معاد، در هر سختی و دشواری، از این تاریخ ایمانی و آکنده از تجربه ها و بینش ها الهام و قوت قلب می گیرد.

ص:48

شریف را در اباعبدالله الحسین علیه السلام می بینیم. نیز در حضرت علی علیه السلام و برخورد ایشان با مرگ می خوانیم: «به خدا قسم که پسر ابوطالب، از کودک به پستان مادرش با مرگ مأنوس تر است».(1) بنابراین، مؤمنان در برخورد با مرگ به امیرمؤمنان علیه السلام اقتدا می کنند و وحشتی از مرگ ندارند.

باورداران توحید و معاد، چون عمری با خدا زندگی کرده و بر این عقیده پای داری نموده اند، از سویی بر فرود آمدن فرشتگان بشارت دهنده، هنگام مرگ، یقین دارند. «به یقین کسانی که گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس پای داری کردند، فرشتگان بر آنان نازل می شوند که نترسید و غمگین مباشید و بشارت باد بر شما به آن بهشتی که به شما وعده داده شده است».(2) از سوی دیگر، به ملاقات با انوار مقدس چهارده معصوم علیه السلام، هنگام جان دادن، باور دارند.(3) از این رو، همیشه آماده ی جان دادن اند و از مرگ هراسی ندارند.

ص:49

حضرت موسی علیه السلام، هنگامی که به یکی از سخت ترین موقعیت زندگی می رسد _ لشگریان فرعون را پشت سر و رود نیل را پیش رو می بیند _ باز امید خود را از دست نمی دهد و در برابر پیروان سست ایمان و ناامید خویش می گوید: «چنین نیست که ما گرفتار فرعونیان شویم. به یقین پروردگار با من است. به زودی مرا هدایت خواهد کرد».(1) وقتی دشمنان قصد کشتن پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را داشتند، تا کنار غار آمدند. همراه آن حضرت را ترس فرا گرفته بود. پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «غم مخور خدا با ماست».(2) بنابراین، یکی دیگر از اثرات ایمان به توحید و معاد در فرد و جامعه، «امید داشتن» است که در هنگامه های سخت، مانند فقر، بیماری، مصیبت و بلا به یاری می شتابد. حضرت ابراهیم در مقابله با بت پرستان فرمود: «همه ی آنها دشمن من اند مگر پروردگار عالیمان؛ همان کسی که مرا آفرید و پیوسته راهنمایی ام می کند. کسی که مرا غذا می دهد و سیراب می نماید و هنگامی که بیمار شوم مرا شفا می دهد. کسی که مرا می میراند و سپس زنده می کند. کسی که امیدوارم گناهم را در روز جزا ببخشد».(3)

ص:50

بسیار یاد کنید». قرآن، پاداش یاد حق را آن قرار داده که خداوند نیز به یاد ذاکران خویش خواهد بود: «فَاذْکُروُنی اَذْکُرْکُمْ».(1)

به دیگر سخن، مؤمنان واقعی به چنان معرفتی در توحید و خداشناسی رسیده اند که باور نموده اند «مشرق و مغرب از آن خداست و به هر سو رو کنید خدا آن جاست».(2) در بین روایاتی که بر این مطلب دلالت دارد می توان به سخن حضرت صادق علیه السلام اشاره نمود که می فرماید: «از خداوند بترس؛ مثل آن که او را می بینی و اگر تو او را نمی بینی او تو را می بیند. اگر گمان کنی که او تو را نمی بیند، کافر شده ای. اگر بدانی که او تو را می بیند و باز گناه کنی، او را از پست ترین نظرکنندگان به خود قرار داده ای».(3) شایان ذکر است که مؤمن در تمام حالات زندگی، خود را در محضر خدا دیده و ادب را در حضور او حتی در مشکلات زندگی رعایت می کند. بیان شد حضرت موسی علیه السلام در سخت ترین لحظات زندگی خویش _ لشگریان فرعون را پشت سر و رود نیل را مقابل خویش دید _ می فرماید: «کَلاّ اِنَّ مَعی رَبِّی سَیَهْدِین».(4) کلمه «معی» در این آیه خود گواه است که تا چه اندازه موسی علیه السلام خود را در پیش گاه خداوند و در سایه ی عنایات او می دانسته است. اگر ایمان به توحید و معاد به اندازه ایمان امام صادق علیه السلام باشد، چنان است که آن حضرت فرمود: «ندیدم چیزی را مگر آن که خدا را همراه آن و پیش از آن و در آن دیدم».(5)

ص:51

از بایسته های پذیرش توحید و معاد «نیرومندی و شجاعت» است. مؤمن به مبدأ و معاد، به چند دلیل شجاع می شود:

1. ایمان به خداوند: «اگر خداوند شما را یاری کند هیچ کس بر شما پیروز نخواهد شد و اگر دست از یاری شما بردارد، کیست که بعد از او شما را یاری کند؟ مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند».(1)

2. ایمان به حق: «و بگو حق آمد و باطل نابود شد، یقینا باطل نابودشدنی است».(2)

3. ایمان به جاودانه گی و دیدار خدا پس از شهادت: «هرگز گمان مبر کسانی که در راه خدا کشته شدند مردگان اند، بلکه آنان زنده اند و نزد پروردگارشان روزی داده می شوند».(3)

4. ایمان به قضا و قدر الهی: «بگو هیچ حادثه ای برای ما رخ نمی دهد مگر آن چه خداوند برای ما نوشته و مقرر داشته است. او سرپرست ماست و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند».(4)

5. ایمان آنها به برادری با دیگر مؤمنان که توضیح آن در مباحث پیشین گذشت. این امر را در زندگی پیامبران و اولیای الهی و امامان علیه السلام که همواره با دشمنان خدا در مبارزه بوده اند، می بینیم.

ص:52

می فرماید: «همان هایند که... خشم خود را فرو می برند و از خطای مردم در می گذرند»(1) و درباره ی برخورد با افراد نادان که اعمال بد یا زشتی از آنها سرزده می فرماید: «بندگان رحمان، کسانی اند که با آرامش و بی تکبّر بر زمین راه می روند و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند _ و سخنان نابخردانه گویند _ به آنها سلام می گویند».(2) کلمه «عبادالرّحمن» خود فلسفه ی این ویژگی مؤمنان را بیان می کند: عفو و بخشش از بدی و گناه، از صفات پروردگار است. «رحمن» و «رحیم» دو صفت خداوند است. علاوه بر آن، خداوند، بی نهایت رازپوش و پوشاننده ی گناهان ماست. در نتیجه، انسان که خلیفه خدا بر زمین است، باید علاوه بر این که در زندگی روزمره به بندگان خدا مهربانی و عطوفت می کند، در برابر خطای دیگران نیز نهایت گذشت را داشته باشد. پوشیده نیست جامعه ای که چنین رفتاری در افراد آن حاکم باشد، تمام مشکلات و معضلات آن به راحتی برطرف خواهد شد.

ص:53

بندگان خدایند. آیات قرآن کریم گواه است که در طول تاریخ، دشمنان پیامبران و اولیای الهی، برای مقابله با حق، همواره از مکر و حقه بازی و توطئه چینی بهره برده اند؛ مانند حیله ی فرعونیان در برابر حضرت موسی علیه السلام (1) و قوم صالح در برابر حضرت صالح علیه السلام (2) و قوم نوح در برابر حضرت نوح علیه السلام .(3)

خداوند در قرآن کریم می فرماید: «این گونه در هر شهر و آبادی، بزرگان گنه کاری قرار دادیم _ افرادی که همه گونه قدرت در اختیارشان گذاردیم، اما آنها سوء استفاده کرده راه خطا پیش گرفتند _ و سرانجام کارشان این شد که به مکر پرداختند؛ ولی تنها خودشان را فریب می دهند و نمی فهمند».(4) در این آیه، خداوند مکر و حیله را به افراد بی ایمان یا سست ایمان که گرفتار گناه و سرکشی اند نسبت داده است. خداوند علت این که آن ها، در حقیقت، خود را فریب داده و از فریب کاری خود سودی نمی برند، در خطاب به پیامبراکرم صلی الله علیه و آله وسلم بیان فرمودند: «از نیرنگ و مکر آن ها در تنگنا قرار مگیر. خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کرده اند و کسانی که نیکوکارند»؛(5) چون مؤمنین به خداوند توکل می کنند و خداوند نیز پشتیبان آن هاست: «وَ مَکَروُا وَ مَکَرَاللّهُ وَ اللّهُ خَیْرَالْماکِرین؛ آنها نقشه کشیدند و خداوند _ برای حفظ اولیای خود و آیینش _ چاره جویی کرد و خداوند بهترین چاره جویان است».(6)

ص:54

نعمت های او در آخرت، خصوصا رضوان خداوندی و دیدار با او، ایمان داشت، از جان و مال خویش در راه او گذشته خشنودی خداوند و خدمت به بندگان او را بر خود مقدم می دارد. این امر را در مؤمنان ایثارگر آغاز اسلام، مانند عمارها و یاسرها و در قیام عاشورا مانند حبیب بن مظاهرها و ابوالفضل العباس علیه السلام، و در شهدای انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی آشکارا می بینیم. قرآن کریم درباره ی ایثار انصار، در مدینه، نسبت به مهاجرین می فرماید: «برای کسانی که در این سرا _ مدینه _ و در سرای ایمان پیش از مهاجران منزل گزیدند وکسانی را که به سویشان هجرت کنند دوست می دارند و در دل خود نیازی به آن چه به مهاجران داده شده احساس نمی کنند و آن ها را بر خود مقدم می دارند، هرچند خودشان بسیار نیازمند باشند. کسانی که از تنگ چشمی و آزمندی نفس خویش بازداشته شده اند رستگاران اند».(1)

حضرت علی علیه السلام فرمود: «ایثار از بالاترین مراتب و جایگاه های ایمان است».(2) در روایت دیگری درباره ی ایثار و فداکاری در رفع حوایج و مشکلات دیگران آمده است: «هرکس یک حاجت برادر خود را برآورد، چنان است که در همه ی عمر خود خدا را خدمت کرده است».(3)

ص:55

«لیله المبیت» فرمود: «برخی از مردم جان خود را در برابر خشنودی خداوند می فروشند».(1) هم چنین انفاق آن حضرت در میان نماز از مشهورات تاریخی است که خدا درباره ی آن می فرماید: «همانا سرپرست شما، خداوند و پیامبر او و کسانی اند که ایمان آوردند. آنان که نماز می گزارند و در حالی که رکوع می کنند زکات می دهند».(2) و بالاخره انفاق و سخاوت آن حضرت و دیگر اهل بیت علیه السلام تا جایی است که خداوند سوره ای در شأن و اهمیت عمل آنان نازل می کند به نام «هل اتی»: «و غذای _ خود _ را با این که به آن نیاز دارند به مسکین و یتیم و اسیر می دهند».(3) شگفت این که خداوند ریشه ی این کرامت اهل بیت علیه السلام را همان ایمان به توحید و بیم روز جزا بیان می فرماید: «ما شما را برای خدا اطعام می کنیم و هیچ پاداش و سپاسی از شما نمی خواهیم. ما از پروردگارمان خائفیم در آن روزی که درهم پیچیده و سخت است.»(4)

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «مخلوقات، خانواده خدایند و محبوب ترین آن ها نزد خدا کسی است که به خانواده ی خدا سود دهد و به خانواده ای شادی رساند».(5) پرواضح است کسی تا معرفت به خداوند و معاد پیدا نکرده باشد، در پی محبوب بودن نزد خداوند نیست.

ص:56

انجام می دادند، خواهیم داد».(1) در این آیه شریف دو ویژگی برای اعطای حیات طیّب بیان شده است: عمل صالح و ایمان؛ بدین معنا که اگر کسی مؤمن باشد ولی بی اثر، از حیات طیّب برخوردار نیست. هم چنین اگر کسی کار خوبی کرد، ولی به توحید و معاد ایمان نداشت _ مثلاً کافری بیمارستانی بسازد _ باز هم از حیات طیب برخوردار نخواهد شد.

در سوره ی مؤمن(2) نیز آیه ای شبیه مورد بحث وجود دارد. با این تفاوت که در سوره ی مؤمن، به حیات طیّبی که در آخرت به مؤمن صالح عطا می شود، اشاره شده است، ولی آیه مورد بحث ما، درباره ی حیات طیّبی که مؤمن صالح در همین دنیا برخوردار می شود سخن می گوید؛ بدین معنا که در آیه مورد بحث نفرمود: ما زندگی مادی و دنیوی او را طیّب می کنیم؛ بلکه فرمود: به او حیات طیّب می بخشیم؛ یعنی در همین دنیا، حیات دیگر دارد؛ در حالی که با او است، مثل ما نیست؛ دیگران از چیزی لذت می برند و او از لذت های خاصّی برخوردار است؛ دیگران راهِ خود دارند و او راه خاصی را می رود؛ دیگران با همانند خود محشورند و او حشرش با اولیای الهی است. او حیات و زندگی طیبی دارد که دیگران به آن نرسیده اند. در آن جا غم و ترس نیست، بخل نیست، آزمندی و حسد نیست، کینه توزی نیست، گمراه کردن و گمراه شدن نیست، نه خطر گذشته آن ها را تهدید می کند و نه در آینده، خطر به سراغ آن ها می آید؛ نه با از دست دادن چیزی در گذشته غمگین اند و نه احتمال از دست دادن چیزی در آینده آنها را می رنجاند: «مَنْ آمَنَ باللّهِ و الیومِ الآخِر و عَمِلَ

ص:57

صالحا فلا خَوْفٌ عَلَیْهم و لاهُمْ یَحْزنون.»(1) آن حیات، حیاتی پاک است.

ص:58

صادق علیه السلام پرسیده شد: مرز خوش رفتاری چیست؟ فرمود: «این که با نرمی و ملاطفت برخورد کنی، گفتارت را پاک و منزّه کنی و با برادرانت با گشاده رویی و تبسّم دیدار کنی».(1)

قرآن، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را که مصداق کامل ایمان است، این گونه توصیف می کند: «به راستی که تو را اخلاقی بس بزرگ است»(2) در جای دیگر می فرماید: «به راستی که پیامبری از خود شما به سویتان آمد که رنج های شما بر او سخت است، و پافشاری بر هدایت شما دارد و به مؤمنان مهربان است»(3). از روایاتی هم که حسن خلق را از اثرات ایمان معرفی می نماید می توان به فرمایش امام صادق علیه السلام اشاره نمود: «مؤمن پس از انجام واجبات، عملی محبوب تر از حسن خلق، پیش خدای نیاورد»(4). در جای دیگر آن حضرت می فرماید: «چهار چیز در هرکس باشد ایمانش کامل است و اگر سرتاپایش گناه باشد چیزی از او کم نکند: ... و حسن خلق».(5)

ص:59

«کسانی که به خدا و پیامبرانش ایمان آورند، صدّیقان اند»(1). در آیه ای دیگر به اهل ایمان به مبدأ و معاد، دستور تقوا و راست گویی داده می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از _ مخالفت فرمان _ خدا بپرهیزید و با راست گویان باشید».(2) امیر مؤمنان علیه السلام می فرماید: «راستی و راست گویی، محکم ترین ستون ایمان است».(3) هم چنین امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «به روزه و نماز مردم فریب نخورید _ و آنها را معیار ایمان و دین داری افراد قرار ندهید _ چه بسا انسان به نماز و روزه شیفته می شود تا آن جا که اگر ترک کند به هراس افتد، ولی آن ها را به راست گویی و ادای امانت بیازمایید».(4)

گاهی انسان به سبب ترس از تکفیر مردم یا طمع به مال یا احترام گزاری دیگران یا دیگر انگیزه های دنیوی به نماز و روزه اهمیت می دهد و بر آن ها مداومت می کند؛ بنابراین، نماز و روزه، همیشه معیار معرفت و ترس از خدا نیست؛ اما راست گویی و ادای امانت، چون زیان مالی در بر دارد، و از انگیزه های دنیوی به دور است. ترس از خدا و قیامت و تقوا را به همراه دارد. هم چنین این دو صفت، موجب کمال نفس و زمینه ساز صفات خوب دیگر است؛ چنان که راست گویی، سرچشمه ی دوری از دورویی، ریا و مانند آن است.

ص:60

آینده نگری را از ویژگی های مؤمنان برشمرده است. هم چنان که در جایی دیگر اندیشیدن را از صفات اهل ایمان دانسته می فرماید: «همان ها که خدا را در حال ایستاده و نشسته و آن گاه که بر پهلو خوابیده اند یاد می کنند، و در اسرار آفرینش آسمان ها و زمین می اندیشند و می گویند: بار پروردگارا، این ها را بیهوده نیافریده ای، پاک و منزّهی تو. ما را از عذاب آتش نگاه دار»(1). و از مهم ترین نتایج تفکر در خلقت خود، آسمان ها و زمین و گذشتگان، روشن شدن راه و مسیر زندگیِ آینده است.

ص:61

است. دیگر این که اگرچه قرآن و پندهای آن در آغاز برای همه انسان ها فرستاده شده است، ولی مفاد آخر آیه گواه است که تنها کسانی که این پندها را بکار گرفته اند و در نتیجه، به راه راست هدایت شده و رحمت الهی بر آنان نازل شده است، مؤمنین به توحید و معادند.

ص:62

می توان مبارزه با پدیده ی غیراخلاقی و غیر اجتماعی شراب خواری را در غرب و اسلام مقایسه کرد. کشورهای غربی، در طول تاریخ، به رغم سرمایه گذاری های کلان، نتوانسته اند با این پدیده ی غیر اخلاقی مبارزه کنند؛ امّا در آغاز اسلام، پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله وسلم با پی ریزی اخلاق _ ایمان به مبدأ و معاد _ و سپس استوار ساختن نظام اخلاقی و تحریم شراب خواری(1)، چنان مردم را تحت تأثیر قرار داد که خود هرچه شراب داشتند بر خاک ریختند تا جایی که این مسأله، ریشه کن شد.(2)

ص:63

الاسباب» است پیدا می کند. در نتیجه، خداوند مشکلات او را حل خواهد نمود. در حدیثی قدسی، خداوند می فرماید: «هرگاه قلب بنده ای از بندگانم را ببینم که بیش از هرچیز به یاد من است، من خود تدبیر امور او را به عهده گرفته و خود هم نشین، هم سخن و انیس او خواهم بود».(1)

مشکلات زندگی و گرفتاری ها، چه در دنیا و چه در آخرت و چه در مسیر آخرت، بیش تر از بی ایمانی یا سست ایمانی و غفلت و انحرافات است انسان یا جامعه ی مؤمن، نه تنها گرفتاری ندارد و در تنگنا قرار نمی گیرد، بلکه در آسایش و رفاه و راحتی روحی قرار خواهد گرفت.

ص:64

می بینند.»(1)

ایمان به مبدأ و معاد، با اتلاف وقت و «بی کاری» نمی سازد. از این رو، خداوند در سوره ی جمعه وقتی اهل ایمان را از خرید و فروش، هنگام دعوت به نماز جمعه، بر حذر می دارد، به دنبال آن دستور به کار، تولید و تجارت داده می فرماید: «و هنگامی که نماز پایان گرفت _ شما آزادید _ در زمین پراکنده شوید و فضل خدا را طلب کنید و خدا را بسیار یاد کنید؛ شاید رستگار شوید».(2)

ص:65

آوردیم: پروردگار موسی و هارون».(1) پس از انبیا و ائمه علیه السلام، نمونه ی بارز اصلاح گری در زمانه ی ما، بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، امام خمینی رحمه الله، است که خود مؤمن واقعی به توحید و معاد است. قیام او به پیروی از قیام عاشورا بود. حضرت امام حسین علیه السلام هدف قیام عاشورا را این گونه بیان فرمود: «من برای جاه طلبی و رسیدن به مقام و ظلم کردن قیام نکردم، بلکه فقط برای اصلاح مفاسد امتِ جدم قیام کردم».(2)

خداوند در قرآن امر به معروف و نهی از منکر را یکی از صفات مؤمنان دانسته می فرماید: «مردان و زنان با ایمان یار یکدیگرند؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنند...».(3) در جای دیگر در باب ویژگی های مؤمنان اهل کتاب می فرماید: «به خدا و روز جزا ایمان می آورند؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنند. در انجام کارهای نیک پیشی می گیرند و آن ها از صالحان اند».(4)

آری چون خود از صالحان اند، در صدد اصلاح دیگران نیز بر می آیند. در پایان، باید گفت این دو بایسته ی ایمان به توحید و معاد _ اصلاح و امر به معروف و نهی از منکر _ به اندازه ای در امور فردی و اجتماعی اهمیّت دارند که خداوند به صراحت امر به تشکیل انجمنی به نام انجمن امر به معروف و نهی از منکر، در هر جامعه ایی، نموده می فرماید: «باید از میان شما، گروهی دعوت به نیکی، امر به معروف و نهی از منکر کنند. آن ها همان رستگاران اند».(5)

ص:66

گرچه در زبان محاوره ای، «عزّت» به معنای احترام و آبرو یا گران بها بودن آمده است، در فرهنگ قرآن، عزت به معنای قدرت شکست ناپذیر است. بنابر آیات قرآن کریم _ مانند آیه ی «انّ اللّهَ لَقَویٌّ عزیز»(1) و آیه ی «اِنَّ العِزَّةَ لِلّهِ جَمیعا»(2) _ یکی از صفات خاصّ خداوند، عزّت است. باورداران خدا و قیامت، در پی آراستن خود به صفات پروردگاری اند. از این رو، از لوازم و آثار پذیرش مبدأ و معاد، عزّت و شکست ناپذیری فرد یا جامعه ی مؤمن است. قرآن کریم می فرماید: «عزت، مخصوص خدا و رسول او و مؤمنان است».(3) هنگامی که منافقان مدینه می گفتند: «اگر به مدینه باز گردیم، عزیزان _ اهل مدینه _ ذلیلان _ پیامبر و مؤمنان _ را بیرون می کنند».(4) سران قریش، در مکه، می گفتند: اگر این گروه اندکِ مسلمانِ فقیر را در محاصره ی اقتصادی قرار دهیم یا از مکه بیرون کنیم، داستان تمام است، آیه ی فوق نازل شد.

ص:67

ایمان، یار و یاور همدیگرند؛ امر به معروف و نهی از منکر می کنند و نماز را برپا می دارند».(1) در این باره، روایات، بسیار فراوان است که به چند نمونه از آن اشاره می شود. پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله وسلم فرمود: «نشانه ی ایمان نماز است».(2) در جای دیگر، آن حضرت می فرماید: «نماز خواندن، وسیله ی نزدیکی مؤمن به خداوند است».(3)

ص:68

ایمان را در امر جهاد، این گونه بیان می فرماید: «کسانی که ایمان دارند، در راه خدا پیکار می کنند و آنها که کافرند در راه طاغوت. پس شما با یاران شیطان پیکار کنید _ و از آن ها نهراسید _ زیرا که نقشه ی شیطان ضعیف است».(1) همین تفاوت هدف، آثار و نتایج بسیار متفاوتی نیز در امور جبهه و جنگ دارد. در داستان طالوت و جالوت، در سوره ی بقره(2)، گروهی از داوطلبان جبهه و جنگ، پس از آزمایش خاصی(3)، تا لشگر قدرت مند دشمن را دیدند، خود را باختند و گفتند: ما امروز تاب مبارزه نداریم. اما دسته ی کمی که ایمان به مبدأ و معاد داشتند، با شعار «چه بسا گروه کمی که بر گروه زیاد، به اذن خدا، پیروز می شوند»(4) حمله کردند و سرانجام دشمن را از پای درآوردند. در این ماجرا رمز پیروزی و پای داری در جبهه، ایمان به توحید و معاد است؛ زیرا می فرماید: «قالَ الَّذینَ یَظُنُّون اَنَّهُم مُلاقُوا الله»(5)؛ یعنی کسانی که ایمان به رسیدن به خدا و روز قیامت داشتند گفتند: پیروزی مربوط به کم یا زیاد نیست و ما باید حمله کنیم و به وظیفه ی الهی خود عمل کنیم که خداوند با صابران است. بنابراین روحیه ی رزم، وابسته ی کامل به نوع نگرش ها و جهان بینی ها دارد. رزمنده ای که آینده ی خود را، حتی در شهادت، داد و ستد با خدا(6) و ملاقات با او(7) و بهشت و همسایگی با دوستان خدا می داند، با رزمنده ای که کشته شدن را نابودی و پوچی می داند، شایان مقایسه نیست. این حقیقت را، خود در هشت سال دفاع مقدس، در بسیجیان و شهیدان جان بر

ص:69

کف مشاهده نمودیم، تا آن جا که همه ی جنگ افزارها و ابزار و تاکتیک های نظامیِ جهان به حیرت و سرگردانی وا داشته شدند.

ص:70

می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت گواهی دهید. دشمنی با گروهی، شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند. عدالت کنید که به پرهیزکاری نزدیک تر است».(1) در جای دیگر افراد یا جامعه های مؤمن به توحید و معاد را ملزم به عدالت _ هرچند به ضرر آن ها باشد _ نموده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید، قیام به عدالت کنید. برای خدا شهادت دهید، اگرچه به زیان خود شما یا پدر و مادر و نزدیکان شما بوده باشد؛ زیرا اگر آنها ثروتمند یا فقیر باشند، خداوند سزاوارتر است که از آنان حمایت کند».(2)

ص:71

امام موسی بن جعفر علیه السلام فرمودند: «به راستی که خداوند، مؤمن را به روح خود _ فرشته ی اعظم یا عنایت خود _ یاری می کند. هر زمانی که احسان نماید و تقوا را پیشه ی خود سازد، او را احضار می کند و هنگامی که گناه و تجاوز کرد، از او غایب خواهد شد و دیگر اثری از تأیید الهی نیست».(1)

ص:72

ص:73

هم چنین خداوند در جای دیگر فرمود: «چنان نیست که شما می پندارید. شما یتیمان را گرامی نمی دارید»(1). در آیات بعد، سخن از جهنم و جهنمیان پیش می آید. پس مخاطب آیه ی فوق، جز انسان ها یا جوامع بی ایمان و سست ایمان نمی تواند باشد.

ص:74

ماعون در معرفی یکی دیگر از صفات انکار کنندگان معاد می فرماید: «وای بر نمازگزاران! همان نمازگزارانی که نماز خود را به دست فراموشی می سپرند».(1)

در سوره ی مریم فرمود: «اما پس از آنان، فرزندان ناشایسته ای روی کار آمدند که نماز را تباه کردند و از شهوت ها پیروی نمودند و به زودی _ مجازات _ گم راهی خود را خواهند دید».(2) منظور از این افراد، جز انسان های بی ایمان یا سست ایمان نیست؛ چه آن که در آیه ی بعد، می فرماید: «مگر آنان که توبه کنند و ایمان بیاورند».(3)

در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم آمده است: «کسی که نماز را سبک بشمارد از من نیست؛ به خدا سوگند که قیامت، در حوض کوثر مرا ملاقات نخواهد کرد».(4) آشکار است شخصی که توفیق ملاقات آن حضرت را در حوض کوثر نداشته باشد، از جرگه ی اسلام خارج است و ایمان ندارد یا سست ایمان است.

ص:75

عقیده ی برخی مفسّرین(1)، منظور از «ماعون» زکات است؛ بدین معنا که منکران توحید و معاد کسانی اند که دیگران را از زکات منع می کنند. در سوره ی فصلّت به صراحت می فرماید: «همان ها که زکات نمی پردازند و آخرت را منکرند».(2)

حضرت صادق علیه السلام در این باره می فرماید: «کسی که به مقدار یک قیراط _ یک بیستم دینار _ از زکات واجب را ندهد، نه مؤمن است و نه مسلمان. او، همان است که خداوند حالش را هنگام مردنش خبر داده که می گوید: پروردگارا، مرا به دنیا برگردان تا کار نیکی توشه ی خود کنم».(3)

ص:76

می آورد، می گویند: «آن چه دارم، به سبب علم و دانش من است»(1) و خود را انسان های دانا و زیرک می دانند. بندگان خاص خدا، که به حقیقت به توحید و معاد ایمان دارند، می گویند: «این _ نعمات الهی _ از فضل پروردگار من است تا مرا بیازماید که سپاس نعمت او را به جا می آورم یا کفران می کنم».(2)

ص:77

گناه های پیشین است. این حالت، تنها در کسی وجود دارد که به سبب بی ایمانی یا کم ایمانی همواره دچار اصرار بر گناه شده است. او، اگر مؤمن می بود، با یاد خدای بخشنده و مهربان و طلب آمرزش، این دلهره را تبدیل به آرامش می نمود. گاهی ریشه ی اضطراب و پریشانی، احساس تنهایی است که این هم ویژه ی افراد و جوامع بی ایمان است و گاهی هم پریشانی، به سبب پوچی و بی هدفی یا ناراحتی از رنجانیدن دیگران و عدم موفقیّت در کسب رضایت آن هاست که این نیز از ویژگی های بی ایمان ها و سست ایمان هاست. انسان های مؤمن، به حکمت در تمام افعال الهی ایمان داشته تنها دنبال رضایت اویند و عزّت و ذلّت را به دست او می دانند. آیه ی «اَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئنُّ القُلُوب»(1) مفید حصر بوده دلالت می کند هرجا یاد خدا و ایمان به او نباشد، به حتم پریشانی و اضطراب جایگزین خواهد شد.

ص:78

شده اند وجود دارد. این، خود بهترین مؤیّد بر این است که سوء عاقبت از آثار عدم پذیرش مبدأ و معاد است. در قرآن حدود پانزده بار به بدعاقبت شدن شیطان اشاره شده است؛ شیطانی که بنا به سخن حضرت علی علیه السلام (1) شش هزار سال عبادت کرد، ولی چون عبادت او عبودیت نبود، دچار بدعاقبتی شد. «بلعم باعورا» در آغاز عالِم مستجاب الدّعوه بود؛ ولی به سبب انحراف و پیروی از شیطان و بی ایمانی، بد پایان شد. خداوند در سوره ی اعراف می فرماید: «شیطان او را به دنبال خود برد و او به دنیا و مادیات دل بست و از هوس خود پیروی نمود»(2). بنابراین، ضعف ایمان، در اصل و در حاشیه ی آن استیلای محبت دنیا، باعث ضعیف شدن محبت به خدا و در پایان فرو رفتن در گرداب شهوات و گناهان است. سرانجام یاد گناه بر قلب انسان چیره می شود و چون هنگام مرگ فرا می رسد، چهره ی آن گناهان در نظر مجسّم می شود و میل به انجام آن ها پیدا شده در همان حال، جان انسان گرفته می شود. چنین کسی از دیدار پروردگارش بی بهره مانده دچار عذاب او می شود. این، همان سوء عاقبت است.

ص:79

به خدا کفر می ورزد، عملش باطل و تباه می شود و در سرای دیگر از زیان کاران خواهد بود».(1) در سوره ی بقره آمده است: «... ولی کسی که از آیینش برگردد و در حال کفر بمیرد، تمام اعمال نیک _ گذشته ی _ او در دنیا و آخرت بر باد می رود و آنان اهل دوزخ اند و همیشه در آن خواهند بود».(2) شگفت این که نه تنها عدم پذیرش توحید و معاد، باعث حبط اعمال می شود، بلکه، بنا بر روایات، عدم پذیرش ولایت ائمه علیه السلام نیز موجب تباهی اعمال خواهد شد.(3)

ص:80

صفات منکران مبدأ و معاد می داند و می فرماید: «تنها کافران بی ایمان از رحمت خدا مأیوس می شوند»(1)؛ چون عدم معرفت به توحید و باور نداشتن به قدرت و سخاوت و رحمت بی پایان خداوند است که سبب ناامیدی در افراد و جوامع بی ایمان می شود. قرآن کریم، هم چنین، در سوره ی هود به این صفت در افراد سست ایمان اشاره نموده می فرماید: «هرگاه نعمت و رحمتی به انسان بچشانیم و سپس آن را از او بگیریم، او نومید می شود و به کفران و ناسپاسی بر می خیزد».(2) امیرمؤمنان علیه السلام این را یکی از صفات منافقان قرار داده است.(3)

ص:81

اهل دوزخ اند و همیشه در آن خواهند بود».(1)

ص:82

امانت بپرهیزید؛ زیرا دور کننده ی اسلام است».(1) نیز آن حضرت می فرماید: «خیانت در امانت، دلیل کمیِ ورع و عدم دین داری است».(2) امام باقر علیه السلام می فرماید: «به درستی که مؤمن خیانت نمی کند».(3) رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم می فرماید: «کسی که خیانت در امانت کند از ما نیست».(4) بنابراین، هرکجا خیانتی وجود دارد، به حتم بی ایمانی یا ضعف ایمان، همراه آن است.

ص:83

ص:84

نبودی _ نزدیک بود اندکی به آنان تمایل پیدا کنی».(1) این نکته در تمام آیات قرآنی که خطاب آن ها به مؤمنان و مسلمانان در امور داخلی و خارجی کشورشان است، اهمیت دارد؛ چیزی که امروزه مردم مسلمان و مؤمن جهان، به خصوص مردم مومن ایران اسلامی، باید به آن توجه داشته باشند. بنابراین کسی که خدا را نشناخته و به روز قیامت باور ندارد، اگر به ظاهر ادعای ایمان و اسلام کند، هم صدا با دشمن می شود و اهداف دشمن را دنبال می کند.

البته در آیه ای دیگر می فرماید که مسلمانان می توانند با غیر مسلمانانی که در عین کافر بودن، نسبت به اسلام و مسلمانان بی طرف اند یا تمایل دارند، رابطه برقرار نمایند(2). امام رضا علیه السلام فرمود: «داخل شدن در کارهای سلاطین و حکومت های ستم گر و کوشش در انجام مقاصد آن ها، هم پایه ی کفر است»(3)

ص:85

دوست نمی دارد».(1) پرواضح است کسی که مورد محبت خداوند قرار نمی گیرد، نه در راه معرفت خداوند قدمی برداشته و نه برای ایمان آخرت کاری کرده است؛ البته ممکن است ادعای ایمان و اسلام هم داشته باشد. از این رو، این از مسایلی است که باید هم وطنان مؤمن و مسلمان ما خصوصا در این زمان که با کم بود آب مواجهیم، بدان توجه ویژه داشته باشند.

ص:86

از آثار انکار یا سست ایمانی به توحید و معاد، این است که یک فرد یا جامعه یا حکومت، در عمل ستم گر خواهد شد. قرآن کریم با بیان ظلم و ستم گری، به عنوان یکی از مهم ترین صفات افراد و جوامع کافر، عدم آمرزش جاودانی در جهنم را به آن ها اختصاص داده می فرماید: «کسانی که کافر شدند و _ به خود و دیگران _ ستم کردند، هرگز خدا آن ها را نخواهد بخشید و آنان را به هیچ راهی هدایت نخواهد کرد».(1) و در جای دیگر، ظلم و ستم گری را به صراحت از آثار عدم پذیرش معاد قرار داده می فرماید: «... همان ها که روز جزا را انکار می کنند، تنها کسی آن را انکار می کند که متجاوز و گنه کار است».(2) پرواضح است که این آیه شریف مطلق است: هم افراد و هم جوامع ستم کار را شامل می شود.

ظلم و ستم گری نه تنها با عدم ایمان به مبدأ و معاد، بلکه با ضعف ایمان نیز سازگار است. چه بسا فرد یا جامعه ای دارای ایمان ظاهری باشد، ولی در اعمال وی ظلم و بی عدالتی نیز دیده شود. این خود نشان دهنده ی این است که ایمان او ضعیف بوده دارای ایمان حقیقی و واقعی نیست. بنا به فرمایش قرآن کریم، همین امر باعث می شود عدالت اجتماعی و امنیت فردی و اجتماعی از آن جامعه و افراد آن رخت بربندد و جای خود را به ظلم و تجاوز و بی عدالتی بدهد: «آنها که ایمان آوردند و ایمان خود را با شرک و ستم گری نیالودند، ایمنی _ فردی و اجتماعی _ از آنِ آن هاست و آن ها هدایت یافته اند».(3)

ص:87

نه حقیقت معاد را شناخته اند، گمانِ ایمنی از مکر الهی است. قرآن کریم می فرماید: «جز زیان کاران، خود را از مکر _ و مجازات _ خدا ایمن نمی دانند».(1) در جای دیگر در معرفی «خاسرون» فرمود: «و کسانی که به باطل ایمان آوردند و به خدا کافر شدند، زیان کاران واقعی اند».(2) بنابراین، منکران مبدأ و معاد، صفات الهی و عذاب روز جزا، از خشم، غضب و امتحانات الهی ایمن نشسته به هیچ وجه در بزرگی و جلال پروردگار نمی اندیشند. یکی از انواع مکر الهی «املاء» یعنی «مهلت دادن» است. قرآن کریم، به صراحت، به کسانی که گرفتار این مکر خداوندند، نسبت کفر و انکار مبدأ و معاد داده می فرماید: «آن ها _ انسان ها و جوامعی _ که کافر شدند _ و راه طغیان پیش گرفتند _ تصور نکنید اگر به آنان مهلت می دهیم به سودشان است .ما به آنان مهلت می دهیم تا این که بر گناهان خود بیفزایند و برای آنها عذاب خوار کننده ای است».(3)

چه بسا انسان ها و جوامع سست ایمان هم، به سبب عجب و اعتماد بر عبادات خود یا اطمینان به گستردگی رحمت خدا، گرفتار این صفت شوند و خود را از مکر الهی ایمن بدانند؛ چون همانطور که خدای تعالی دارای صفات جمالیه و لطفیه _ غفور، حلیم، شکور و کریم _ است، هم چنان دارای صفات جلالیه و قهریه _ منتقِم، مُذِلّ، متکبّر و شدید العقاب _ است. از این رو، انسان ها و جوامع سست ایمان تنها به صفات جمالیه و لطفیه ایمان آورده از مکر الهی ایمن می نشینند. در حالی که مؤمن کامل، آن است که در خوف و رجا باشد و به هردو دسته از صفات الهی ایمان داشته باشد.

ص:88

خداوند در قرآن کریم می فرماید: «و هرکس از یاد من روی گردان شود زندگیِ سختی خواهد داشت».(1) در این آیه شریف، از آثار عدم پذیرش توحید و فراموشی یاد خداوند، زندگی سخت و تنگی در معیشت قرار داده است. «ضَنْک» در آیه ی فوق به معنای فقر نیست بلکه همان تنگی است؛ بدین معنا که اگر انسان از معرفت مبدأ و معاد غافل شود، تمام همّ و غمّ او صرف دنیا شده و مطلوب او تنها دنیا و مادیات خواهد شد. هرچه بیش تر تلاش می کند، کم تر به آرامش و آسایش می رسد، زیرا همواره به این می اندیشد که چگونه این اموال را نگهداری کند و گسترش بدهد.

البته اثر فوق را در جوامع نیز می توان دید: جامعه ای که شناختی به توحید و معاد نداشته باشد، از یاد خدا روی گردانده است. بسیاری از جوامع غربی، به رغم پیشرفت علم و فن آوری، آسایش، امنیت و رفاه ندارد. همواره همت آن ها مصروف دنیا و ساخت سلاح های نظامی _ به سبب ترس از یکدیگر _ می شود و اعتماد به یکدیگر و عواطف انسانی در این جوامع به کلی از بین می رود.

ص:89

که داشتند _ هرگروه از آیین و روش و سلیقه ی خود شاد و خوشحال اند».(1) بنابراین، هرجا اختلاف و پراکندگی بود، باید دانست که نوعی شرکت و بی ایمانی یا سستی ایمان حاکم است.

ص:90

ص:91

انسان هم بسیار خطاپذیر است. این، چیزی است که همه ی دانشمندان اهل تحقیق به آن معترف اند، ولی در ایمان، به یقین و اطمینان قلبی نیاز است.

ج: آن گونه که منتقدان مطرح کرده اند، دانش بشری و ایمان ضد یکدیگر نیستند. بسیاری از مواقع، دانش و تجربه، سبب روشن شدن چراغ ایمان در دل دانشمندان و خداشناسی آنان شده است.

د: دین و ایمان سبب بیماری های روانی نمی شود؛ بلکه این بی ایمانی است که سبب بیماری های روانی می شود. این را می توان با بررسی اجمالی مردم غرب و جنایات و فساد برخی از آنها، برداشت کرد.

ه : قید وبندهای دین و ایمان برای شکنجه ی انسان نیست: «لا اِکْراهُ فِی الدّین»(1) بلکه دین می خواهد انسان را از این زندگی پست حیوانی جدا کند و به یک زندگی انسانی برتر برساند. در ایمان، خلقت آسمانی انسان _ «و نَفَخْتُ فیهِ مِنْ رُوحی»(2) _ بر خلقت زمینی اش پیروز می شود و عقل و اراده بر شهوات حیوانی چیره می گردد. آن آزادی شخصی که هواداران اندیشه های مادّی ادّعا می کنند، چیزی جز اسارتی سهمگین نیست که بر بشریت تحمیل شده است. این آزادی، انسان را از مفاهیم انسانی و ارزش های معنوی که پربهاترین میراث تاریخ است، دور می کند.

ص:92

پروردگار سازگار است؟ قرآن کریم می فرماید: «کسانی که بدی ها را کسب کردند، جزای هر بدی به مانند آن است».(1) آیا در این جا تناسب جرم و مجازات رعایت شده است؟

در پاسخ باید گفت: نخست این که: تناسب بین جرم و مجازات، تنها در کمیّت و زمان نیست، بلکه گاهی در کیفیّت و بزرگی جرم، به سبب مفاسد پس از آن، است؛ چنان که در قوانین بشری نیز برای قتل که در یک آن اتفاق می افتد، مجازات های سنگینی مثل اعدام یا حبس ابد در نظر گرفته می شود. دیگر این که عذاب، به سبب ملکات پست و اخلاق زشت و کفر و شرک و دشمنی و سرکشی است. چون این ملکات، دایمی است، عذاب آنها نیز دایمی خواهد بود. در این باره، امام صادق علیه السلام می فرماید: «به درستی که جاودانی اهل آتش در آتش، برای این است که نیّت آنان در دنیا این بود که اگر جاودان بمانند، همیشه معصیت خدا را انجام دهند».(2)

ص:93

ص:94

است. باید در نمایش مظاهر دنیوی برای این گروه سنی، دقت شود. هم چنین باید از نمایش فیلم ها و کارتن هایی که خشونت را ترویج می کند، خودداری شود؛ زیرا با نمایش آن، کودک ممکن است دست به هر کار خشونت آمیزی بزند. این امر، بین کودکان و نوجوانان غربی، خصوصا امریکا، شیوع دارد.

تهیه کنندگان برنامه های کودکان باید در فیلم ها و کارتن ها، نماز، شکرگزاری، حضور در مساجد، مهربانی، فداکاری، خوش رفتاری، راست گویی و... را که مظهر ایمان اند، به نمایش گذارند.

2 _ از دیگر ویژگی های این گروه، علاقه به قصّه و داستان و افسانه است. از این رو، باید رسانه به این امر، توجه بسیار داشته باشد. باید در ساخت قصّه ها، تا آنجا که ممکن است، از به کار بردن کلمات مجازی یا ضرب المثل های مشکل خودداری شود و قصه ها کوتاه و همراه با تصویر باشد.

3 _ مناسب است که در برنامه های کودکان، بیش تر از شعرهای موزون که پیام های دینی و توحیدی دارد، استفاده شود.

ص:95

2 _ در نوجوان حسّ کنجکاوی و میل به انتقاد و پرسش بسیار فعّال است. رسانه باید انتقادهای نوجوانان را از برنامه های خود، به خصوص برنامه هایی که پیام های دینی و توحیدی دارد، خواستار شود. هم چنین باید برای پرسش هایی که درباره ی پیدایش انسان، وجود خداوند، صفات پروردگار، آثار ایمان و بی ایمانی وجود دارد، پاسخ های قانع کننده ای در برنامه های نوجوانان گنجانده شود.

در غیر این صورت، میل درونی نوجوان به سوال و انتقاد و کنجکاوی، باعث ایجاد برخی افسردگی ها در او می شود.

3 _ فلسفه ی زندگی، زندگی پس از مرگ، ترس از مرگ، ارزش شناسی، معیارشناسی حق و باطل و... از چیزهایی است که رادیو و تلویزیون، وظیفه ی حساسی در این شناخت و پاسخ گویی به پرسش های آن دارد.

4 _ انسان در نوجوانی، همانند آتش زیر خاکستر است. او کسی است که می خواهد وارد تونل وحشت ناک «بلوغ» شود. بنابراین لازم است که رسانه، پیش آگاهی های لازم را به او بدهد. در غیر این صورت، فرد دچار مشکلات روانی، اجتماعی و رفتاری شده چنان در دام شیطان می افتد که شاید تا آخر عمر از مبدأ و معاد غافل و منحرف شود.

ص:96

گرفت. رسانه باید توجه داشته باشد که در فیلم ها و دیگر برنامه ها، افراد هواپرست، حسود، متکبّر و...، همواره نقش های منفی و شکست خورده داشته باشند. به عکس، افراد با ایمان، مخلص، نمازگزار، ایثارگر، مقتدر و... دارای نقش های مثبت و پیروز باشند. از ساخت و تهیه ی فیلم هایی که زندگی نامه انسان های مُوحّد و مؤمن است، نباید غفلت کرد.

باید اعتقادات تقویت شود و جوانان راه ایمان را پیدا کنند. این توطئه ی غرب است که گمان کنیم برخی انسان ها دین دارند و برخی دیگر اخلاق و در برخی جاها هم نه باید به دین اعتماد کرد و نه به اخلاق، بلکه باید به فکر نوآوری و سنت شکنی بود.

این توطئه، نخست در دانشگاه مطرح شد و سپس موج آن، اقشار دیگر را نیز فرا گرفت. بنابراین مسؤولان فرهنگی، خصوصا صدا و سیما، باید تلاش کنند که باورهای دینی جوانان تقویت شود و تردید به دل های آنان راه پیدا نکند. باید به هشدارهای مدام و موکَّد مقام معظم رهبری _ حضرت آیة اللّه خامنه ای _ درباره ی خطر تهاجم فرهنگی بیش از پیش توجه کرد و از تقلید کورکورانه ی جوانان از افکار و اعمال غیر دینی که ارمغان تهاجم فرهنگی است، جلوگیری نمود. به امید آن که جوانان ما همان گونه که در میدان جبهه و جنگ، از امتحانات خود سربلند بیرون آمدند، در میدان جهاد فرهنگی نیز پیروز و موفق باشند.

ص:97

2 _ تحریک احساسات و عواطف. آن چه امروز دستگاه های تبلیغاتی غرب برای مبارزه با ارزش های اسلامی از آن استفاده می کنند، بیش تر تحریک احساسات و عواطف است.

آنان عقیده یا عملی را به گونه ای منظّم و مسلّم به بیننده یا شنونده تلقین می کنند. شنونده یا بیننده نیز بدون این که خود متوجه باشد، بی درنگ آن را می پذیرد؛ مثلاً چهره ی قهرمان فیلم را به گونه ای انتخاب می کنند که بیننده را به خود جلب می کند، تا این که خواه ناخواه، به صفات ظاهری و باطنی او گرایش پیدا می کند.

ما نیز باید فیلم ها و برنامه هایی بسازیم که به وسیله ی آن ها، عقاید و ارزش های اسلامی و توحیدی زنده شود و جامعه را تحت تأثیر قرار دهد.

ص:98

کرده اند. بیشتر آن ها نیز در قرآن کریم مطرح شده است. غفلت دست اندرکاران رسانه از این امر، جای بسی تأسف دارد.

به راستی چرا پس از 22 سال که از عمر نظام مقدس جمهوری اسلامی می گذرد، تنها در سرگذشت قوم حضرت صالح علیه السلام و حضرت یعقوب علیه السلام فیلم ساخته شده است؟!

ص:99

ص:100

آیة اللّه نجفی، شماره ی 48)

11 _ درباره ی عقاید و کلام: مرکز تحقیقات حج (خیابان صفاییه، کوی ناصر)

12 _ درباره ی تمام مطالب: مرکز تحقیقات اسلامی جانبازان (خیابان صفاییه، کوچه ممتاز، کوچه پیشوایی، شماره ی 5)

13 _ پاسخ به شبهات عقیدتی، مرکز پژوهش های اعتقادی (خیابان صفاییه، کوچه ممتاز، شماره ی 34)

14 _ درباره ی زندگینامه ی علما: پژوهشکده ی باقرالعلوم علیه السلام (میدان آستانه، روبروی گلزار شیخان، طبقه ی بالای پاساژ حضرتی)

15 _ درباره ی زندگینامه ی علما: مرکز المعجم الفقهی (بین چهارمردان و سه راه بازار، مدرسه آیه اللّه گلپایگانی رحمه الله )

ص:101

ص:102

7 _ رابطه ی ایمان به مبدأ و معاد با توسعه ی اقتصادی چگونه است؟

8 _ رابطه ی ایمان و آزادی چگونه است؟

9 _ رابطه ی ایمان به توحید و معاد، با عزّت و اقتدار ملّی چگونه است؟

10 _ رابطه ی بی ایمانی با سستی در انجام واجبات الهی چگونه است؟

11 _ رابطه ی بی ایمانی با تبه کاری و ستم گری فرد و جامعه چگونه است؟

12 _ رابطه ی بی ایمانی با تنگی در معیشت و عدم نزول برکات الهی چگونه است؟

ص:103

ص:104

ص:105

14 _ آیت اللّه جوادی آملی، عبدالله، یاد معاد، مرکز نشر فرهنگی رجا، چاپ سوم، 1375

15 _ فیض کاشانی، محجة البیضاء، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ اول، 1372

16 _ آیت اللّه مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، دارالکتب الاسلامیه، چاپ یازدهم، 1372

17 _ شیخ انصاری، مرتضی، فرائد الاصول (2 جلدی)، مؤسسه ی نشر اسلامی، چاپ ششم، 1416 ه . ق.

18 _ آمدی، عبدالواحد، غُرر الحکم و دررالکلم (2 جلدی) برگردان، محمدعلی انصاری

19 _ آیت اللّه دستغیب، سیدعبدالحسین، گناهان کبیره، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه ی مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ هشتم، 1374

20 _ حسن زاده ی آملی، حسن، هزار و یک کلمه، انتشارات دفتر تبلیغات قم، چاپ اول، 1373

21 _ حسن زاده ی آملی، حسن، مجموعه ی مقالات، انتشارات دفتر تبلیغات قم، چاپ پنجم، 1376

22 _ حسن زاده ی آملی، حسن، انّه الحق، انتشارات قیام، قم، چاپ اول، 1373

23 _ شیخ صدوق، محمدبن علی، علل الشرایع، انتشارات آستان قدس رضوی، 1366

24 _ طیّب، سیدعبدالحسین، کلم الطیّب، کتابخانه ی اسلام، چاپ چهارم، 1362

ص:106

25 _ قرضاوی، یوسف، نقش ایمان در زندگی، نشر احسان، چاپ دوم، 1374

26 _ عزیزی، عباس، جامع آیات و احادیث نماز، انتشارات نبوغ، چاپ دوم، 1373

27 _ الله وردی خانی، علی، مبدأ و معاد، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1376

28 _ محمدی اشتهاردی، محمد، بحث هایی درباره ی خدا، انتشارات پیام اسلام، قم، 1391 ه . ق.

29 _ ملکی تبریزی، میرزا جواد، اسرار الصلوة، انتشارات پیام آزادی، چاپ هفتم، 1376

30 _ رسولی محلاتی، سیدهاشم، کیفر گناه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوازدهم، 1374

31 _ محدّث قمی، شیخ عباس، مقامات العلمیه، نشر نیایش، چاپ اول، 1375

32 _ قرائتی، محسن، گناه شناسی، انتشارات پیام آزادی، چاپ نهم، 1373

33 _ بهشتی، محمود، سیر و سلوک، انتشارات مانی، چاپ اول، 1376

34 _ جابری انصاری، محمدحسن، نورالثقلین، تهران، چاپخانه ی اسلامیه

35 _ نجاتی، حسین، روانشناسی نوجوانی، انتشارات بیکران، چاپ اول، 1376

36 _ بستانی، محمود، اسلام و روان شناسی، ترجمه محمود هوشیم، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ دوم، 1375

37 _ ارزانی، حبیب اللّه، جوان دنیای ناشناخته، انتشارات بصائر، چاپ اول، 1378

ص:107

38 _ حسن زاده ی آملی، حسن، رساله نورٌ علی نور، انتشارات تشیع، قم، چاپ سوم، 1374